1. Γεωφυσικές – Αρχαιολογικές έρευνες

Αντικείμενο των εργασιών κατά το 2022 αποτέλεσε η γεωφυσική διερεύνηση του υπεδάφους στις εκτάσεις που προστέθηκαν στον αρχαιολογικό χώρο μετά την ολοκλήρωση της διαδικασίας απαλλοτρίωσης των σχετικών κτημάτων στη δυτική και στη νότια πλαγιά του λόφου της Αγ. Κυριακής, η χαρτογράφηση αυτή της περιοχής δια της σάρωσης του εδάφους με δέσμη laser και την τεχνολογία LIDAR (LIght Detection And Ranging), καθώς και ο λεπτομερής επιφανειακός καθαρισμός των νέων εκτάσεων. Σκοπός αυτών των εργασιών ήταν ο εντοπισμός αρχαιολογικών καταλοίπων και η οριοθέτηση των νέων αρχαιολογικών θέσεων, η αρτιότερη προετοιμασία της ανασκαφικής διερεύνησης του νεοαποκτηθέντος τμήματος του αρχαιολογικού χώρου, όπου εικάζεται ότι υπήρχαν υποδομές που υποστήριζαν τη λειτουργία του ιερού, και η δημιουργία υψηλής ακρίβειας τρισδιάστατου ψηφιακού μοντέλου εδάφους (Digital Elevation Model) της ευρύτερης περιοχής.

Παράλληλα με τον λεπτομερή επιφανειακό καθαρισμό των νέων εκτάσεων, αρχικά στη δυτική πλευρά και στη συνέχεια στα νότια, πραγματοποιήθηκαν γεωφυσικές μετρήσεις στον περιβάλλοντα χώρο του Αμυκλαίου από ερευνητές του Πανεπιστημίου του Μύνστερ (Γερμανία). Χρησιμοποιήθηκαν διάφορες μη επεμβατικές γεωφυσικές μέθοδοι, όπως μαγνητικές μετρήσεις, ραντάρ διείσδυσης στο έδαφος (GPR) και τομογραφία ειδικής ηλεκτρικής αντίστασης (ERT). Με αυτές τις μαγνητικές μετρήσεις καλύφθηκε μια περιοχή περίπου 7600 τ.μ. δυτικά και νότια του ιερού. Σε ορισμένα σημεία δεν πραγματοποιήθηκαν οι έρευνες εξαιτίας της έντονης κλήσης των πρανών και της πυκνής βλάστησης. Η κατακόρυφη κλίση μετρήθηκε με τη χρήση ενός gradiometer fluxgate (FEREX) και ενός μαγνητόμετρου καισίου δύο καναλιών (G858 της Geometrics), αντίστοιχα. Και τα δύο όργανα έδωσαν δεδομένα παρόμοιας ποιότητας. Η απόσταση των δειγμάτων ήταν <25 cm κατά μήκος της τομής και 50 cm μεταξύ των τομών. Από τα δεδομένα προκύπτουν πολυάριθμες διάσπαρτες μαγνητικές ανωμαλίες στα δυτικά του ιερού, οι οποίες σε ορισμένες περιπτώσεις σχηματίζουν γραμμικές δομές. Ένας αριθμός ισχυρών διπολικών ανωμαλιών υποδεικνύει τοπικές συγκεντρώσεις ισχυρού μαγνητικού υλικού. Η πυκνότητα των ανωμαλιών μειώνεται προς τα νότια. Στο νοτιοανατολικό τμήμα, γενικά είναι ορατές λιγότερες ανωμαλίες, αλλά τοπικά υπάρχει ένα αξιοσημείωτο δίκτυο ασθενών ανωμαλιών, οι οποίες θα μπορούσαν να υποδηλώνουν τεχνητές δομές.

Οι μετρήσεις GPR πραγματοποιήθηκαν σε διάφορες τομές μεγάλου μήκους σε όλη την περιοχή. Σε ορισμένα σημεία οι παράλληλες τομές τοποθετήθηκαν πυκνά προκειμένου να δημιουργηθεί μια τρισδιάστατη εικόνα του υπεδάφους. Χρησιμοποιήθηκε μια κεραία διπλής συχνότητας (300/800 MHz) με ένα σύστημα εντοπισμού θέσης RTK GPS. Το βάθος διείσδυσης των κυμάτων του ραντάρ ήταν μικρότερο από ένα μέτρο και περιοριζόταν από ένα ηλεκτρικά αγώγιμο στρώμα, πιθανότατα μαργαϊκά ιζήματα. Τα δεδομένα παρουσιάζουν σαφή σημάδια υπόγειων δομών στη δυτική πλαγιά του λόφου. Επίσης, είναι ορατό το όριο μεταξύ του ανώτερου στρώματος και του κατώτερου αγώγιμου στρώματος.

Για τις μετρήσεις ERT χρησιμοποιήθηκε ένας μετρητής ειδικής αντίστασης πολλαπλών ηλεκτροδίων 48 καναλιών (όργανα IRIS). Οι μετρήσεις πραγματοποιήθηκαν σε 21 τομές συνολικά, με απόσταση ηλεκτροδίων 1 m ή 0,5 m, αντίστοιχα. Στα δυτικά, μια περιοχή καλύφθηκε με πυκνές παράλληλες τομές (απόσταση μεταξύ των τομών 1μ.), γεγονός που επιτρέπει την τρισδιάστατη ανάλυση των δεδομένων. Η ίδια περιοχή καλύφθηκε επίσης με πυκνές τομές GPR. Ευτυχώς, το φαινομενικά ξηρό έδαφος δεν εμπόδισε τις μετρήσεις ειδικής αντίστασης με αποτέλεσμα τη συλλογή καλής ποιότητας δεδομένων. Από τις εργασίες στη νότια πλαγιά ξεχωρίζουν ένα λεπτό στρώμα κάλυψης με υψηλή ειδική αντίσταση και ένα στρώμα χαμηλής ειδικής αντίστασης από κάτω, που πιθανώς υποδηλώνει μαργαϊκά ιζήματα. Το ανώτερο στρώμα υψηλής αντίστασης θα μπορούσε να περιέχει υπολείμματα κτιρίων το βάθος των οποίων ποικίλλει κατά τόπους.

Η λεπτομερής απόδοση του αναγλύφου του εδάφους της περιοχής του λόφου της Αγίας Κυριακής επιτεύχθηκε με την εφαρμογή τεχνικών φωτογραμμετρίας και τρισδιάστατης σάρωσης με λέιζερ τύπου LiDAR για την παραγωγή ορθοφωτογραφίας και ψηφιακού μοντέλου εδάφους υψηλής ανάλυσης. Οι εργασίες πραγματοποιήθηκαν στις 29 και 30 Ιουλίου από το Εργαστήριο Αρχαιομετρίας του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου

H αερο-φωτογράφηση και σάρωση της περιοχής με LiDAR πραγματοποιήθηκε με Συστήματα μη Επανδρωμένων Αεροσκαφών (τετρακόπτερο ΣμηΕΑ: DJI, Μatrice 300 RTK). Η φωτογραμμετρική αποτύπωση υλοποιήθηκε με φωτογραφική μηχανή υψηλής ανάλυσης Zenmuse-P1 και η σάρωση με το λέιζερ σαρωτή Zenmuse-L1 (Airborne light detection and ranging -LiDAR). Για την ακριβέστερη γεωαναφορά των δεδομένων - νέφους σημείων και των δύο μεθόδων χρησιμοποιήθηκε δέκτης GNSS για την καταγραφή επτά (7) σταθερών σημείων στην περιοχή. Τόσο για την φωτογραφική αποτύπωση όσο για την σάρωση με LiDAR πραγματοποιήθηκαν τέσσερις πτήσεις: Δύο πτήσεις με Zenmuse P1 διάρκειας μίας ώρας συνολικά και δύο με Zenmuse L1. Η αποτύπωση του χώρου μέσω φωτογράφησης είχε σαν αποτέλεσμα την συγκέντρωση 1244 φωτογραφιών ενώ η σάρωση με το LiDAR L1 την δημιουργία ενιαίου νέφους 446.617.649‬ σημείων. Η επεξεργασία των δεδομένων των δύο προσεγγίσεων εκπονήθηκε ανεξάρτητα και παράλληλα ταυτόχρονα. Στην περίπτωση του σαρωτή L1 η επεξεργασία του γεωαναφερμένο πυκνού νέφος σημείων έγινε με το λογισμικό ArcGIS Pro.

Πρώτο βήμα αποτέλεσε η ταξινόμηση του νέφους σημείων με στόχο την εκκαθάριση και εξαγωγή των στοιχείων του εδάφους (ground). Βασικό εξαγόμενο της επεξεργασίας αυτής αποτελεί το ψηφιακό μοντέλο εδάφους. Όλα τα δεδομένα συγκεντρώθηκαν στο ελληνικό προβολικό σύστημα ΕΓΣΑ ’87.

Η επεξεργασία των δεδομένων της φωτογραμμετρικής αποτύπωσης του χώρου έγινε αρχικά για την κατάλληλη γεωαναφορά τους σε εξειδικευμένο λογισμικό του ΣμηΕΑ, με αποτέλεσμα την παραγωγή γεωαναφερμένου πυκνού νέφους σημείων. Για την δημιουργία του ορθομωσαϊκού, γεωαναφερμένης ορθοκανονικής αεροφωτογραφίας με φυσικά χρώματα και του ψηφιακού υψομετρικού μοντέλου (DEM), από το νέφος σημείων, χρησιμοποιήθηκε λογισμικό φωτογραμμετρίας Agisoft Metashape.

Από αυτή την αρχική συνδυαστική μελέτη του ορθομωσαϊκού, του ψηφιακού μοντέλου εδάφους και των απεικονίσεών του, τα οποία σχηματίζουν την μορφολογία εδάφους στην συγκεκριμένη περιοχή, υποδεικνύονται δέκα σημεία υψηλής πιθανότητας συσχέτισης με αρχαιολογικούς στόχους, τα οποία χρήζουν περαιτέρω μελέτης και ανάλυσης με επιπλέον τεχνικές.

Στο πλαίσιο των εργασιών αφαίρεσης των επιχώσεων που προήλθαν από τις παλαιότερες ανασκαφικές έρευνες κατά μήκος της νότιας παρειάς του αρχαιολογικού χώρου, αποκαλύφθηκε η συνέχεια προς τα ανατολικά του αναλημματικού τοίχου που εντοπίστηκε κατά τις αρχαιολογικές έρευνες του 2021 (εικ. 5). Όπως και στο ήδη γνωστό τμήμα, έτσι και στο νέο μήκους περίπου 42μ. και μέγιστου σωζόμενου ύψους 1,22μ., διαπιστώθηκε ότι πρόκειται για μια κατασκευή-ξηρολιθιά, η τεχνική κατασκευής της οποίας ανάγεται στα σύγχρονα χρόνια και την περίοδο κατά την οποία ο λόφος αξιοποιούνταν στο πλαίσιο γεωργικών δραστηριοτήτων. Από τον λεπτομερή έλεγχο των χωμάτων περισυλέχθηκε μεγάλος αριθμός ευρημάτων, κυρίως αρυβαλίσκων, όλων των εποχών αναμεμιγμένων με σύγχρονα απορρίμματα. Ξεχωρίζουν ένα θραύσμα κεραμίδας στέγης με εγχάρακτη επιγραφή του 5^ου αι. π.Χ. από την οποία σώζονται τα γράμματα ΙΜΑΧΟΣ, η κεφαλή φιδιού από πήλινο ειδώλιο αρχαϊκής εποχής και θραύσματα από οστέινα πλακίδια με εγχάρακτη διακόσμηση.

Για την ακριβέστερη αποτύπωση και συγκέντρωση πληροφοριών και δεδομένων του αρχαιολογικού χώρου συνολικά, αυτός τεκμηριώθηκε, σχεδιάστηκε και αποτυπώθηκε με τη χρήση καινοτόμων τεχνολογιών (χρήση ΣμηΕΑ, φωτογραμμετρίας και ορθοφωτογράφισης με τοπογραφικά σημεία γεωαναφοράς, και του σχετικού λογισμικού Agisoft Metashape). Επιπλέον συμπληρώθηκε και εμπλουτίστηκε το ολοκληρωμένο σύστημα τεκμηρίωσης καθώς και το Γεωγραφικό Σύστημα Πληροφοριών (GIS) του Ερευνητικού Προγράμματος Αμυκλών, με τα νέα δεδομένα.

2. Μελέτη υλικού

Μια ομάδα, με επικεφαλής τους Adrien Delahaye (Γαλλική Σχολή Αθηνών) και Christian Mazet (Γαλλική Σχολή Ρώμης), και συνεργάτες τους Βίκυ Κατσίχτη (συντηρήτρια), Γιάννη Νάκα (σχεδιαστής), Maël Lebas, Diana Mélinou, Jordan Metton και Valentin Viniger (φοιτητές αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Rouen) και Paul L'Évêque (φοιτητή αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Paris 1 Panthéon-Sorbonne), μετέβη δύο φορές στη Σπάρτη και στις Αμύκλες (από τις 28 Φεβρουαρίου έως τις 12 Μαρτίου και από τις 25 Ιουλίου έως τις 20 Αυγούστου 2022), με στόχο τη μελέτη του κεραμικού υλικού από το ιερό του Αμυκλαίου Απόλλωνα.

673 νέα όστρακα ενσωματώθηκαν το 2022 στο νέο σύστημα βάσης δεδομένων του ερευνητικού προγράμματος (AMREP – Augmented Mixed Reality Educational Platform). Κάθε αντικείμενο περιεγράφηκε, μετρήθηκε, φωτογραφήθηκε, ο πηλός του χαρακτηρίστηκε με τη βοήθεια του οδηγού Munsell και τεκμηριώθηκε με ένα φορητό μικροσκόπιο (Jiusion Digital Microscope 40, 1000x). 26 θραύσματα συντηρήθηκαν, και 123 σχεδιάστηκαν.

Από την έρευνα προέκυψαν επιπλέον στοιχεία που προσδιορίζουν το χρονολογικό φάσμα των αναθηματικών προσφορών του ιερού τεκμηριώνοντας την περίοδο της ακμής και της μνημειακής του διαμόρφωσης, από τις αρχές του 7ου έως τον 4ο αιώνα π.Χ. Επιπλέον, αυτή η εργασία συμπληρώνει την αντίστοιχη της Βίκυς Βλάχου για την πρωτογεωμετρική και γεωμετρική κεραμική. Ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε στο υλικό από τον νότιο τομέα του λόφου της Αγίας Κυριακής, στη συμβολή μεταξύ του μνημειακού περιβόλου του τέλους του 6ου αιώνα π.Χ. και ενός τμήματος του προγενέστερου περιβόλου που χρονολογείται στα τέλη του 8ου και στις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ. Στην περιοχή αυτή βρέθηκαν μεγάλες ποσότητες αναθημάτων, καθώς και αξιόπιστες στρωματογραφικές ενότητες που χρονολογούνται στα τέλη του 8ου έως τις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ. Οι έρευνες συμπληρώνουν τη γνώση μας για την μεταβατική φάση της λακωνικής εικονιστικής κεραμικής, από την ύστερη γεωμετρικής προς την Λακωνική Ι φάση, καθώς και για την τυπολογία των λακωνικών κυπέλλων Droop, ή "Doric cups" σύμφωνα με τον Conrad M. Stibbe. Διεξήχθη, επίσης, μια προκαταρκτική μελέτη για τα αρχαϊκά λακωνικά θραύσματα ανάγλυφων αγγείων, καθώς και για τα χιλιάδες μικρογραφικά αγγεία. Για αυτό το σκοπό, ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα ενσωματώθηκε, μελετήθηκε και σχεδιάστηκε, προκειμένου να τεθούν οι βάσεις μιας τυπολογίας, η οποία θα μπορούσε αργότερα να χρησιμοποιηθεί για την ταξινόμηση του συνόλου των μικρογραφικών αγγείων, μιας από τις σημαντικότερες εναποθέσεις αυτού του τύπου που ανακαλύφθηκαν στη Λακωνία. Τέλος, διαμορφώθηκε ένα κιβώτιο επιλεγμένων και χαρακτηριστικών οστράκων που θα επιτρέψει στους ερευνητές να επωφεληθούν από ένα σύνολο αναφοράς για την κεραμική του χώρου και, ευρύτερα, της αρχαϊκής και κλασικής Λακωνίας. Η παραπάνω εργασίες πραγματοποιήθηκαν με την στήριξη της Γαλλικής Σχολής Αθηνών, του Mediterranean Archaeological Trust και της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λακωνίας, η οποία παρείχε τους κατάλληλους για την μελέτη, χώρους στην αποθήκη της υπηρεσίας.

Τα ευρήματα μικροτεχνίας (μεταλλικά και οστέινα) που προήλθαν από τις πρόσφατες ανασκαφικές εργασίες στο Αμυκλαίο μελετήθηκαν το διάστημα 08-19.08.2022 στο χώρο του εργαστηρίου συντήρησης της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λακωνίας, όπου και φυλάσσονται. Ο διευθυντής του Ερευνητικού Προγράμματος Αμυκλών κατέγραψε και φωτογράφισε, με τη βοήθεια της αρχαιολόγου κ. Ραφαηλίας Φωτιάδου και της συντηρήτριας κ. Πολυτίμης Διαμαντοπούλου, όλα τα συντηρημένα αντικείμενα συμπληρώνοντας παράλληλα τα δελτία εισαγωγής στη βάση δεδομένων του ερευνητικού προγράμματος του συνόλου των 497 μεταλλικών ευρημάτων που έχουν καταχωρηθεί έως τώρα.